هویت مجازی چیست و چرا باید به آن اهمیت داد؟ این پرسش مهمی است که روان شناسان سایبر و جامعه شناسان عرصه فناوری اطلاعات و ارتباطی، در بررسی و کاوش هایی بر روی جامعه اطلاعاتی دنیای ما، به آن توجه دارند و می کوشند تا پاسخ ها و راه حل هایی برای معضل هویت مجازی و کارکردهای منفی که بعضاً به همراه دارد، ارائه کنند. هویت مجازی، همان پروفایل شماست که سبب می شود تا شخصیت شما در سرزمین مجازی، شکل گرفته و بر اساس شاخص های آن، به تعامل با دیگر کاربران روی بیاورید.

این هویت مجازی، ابتدا با شکل گیری یک پروفایل (چه واقعی و چه غیر واقعی) شکل می گیرد و سپس، بنیانی برای برقراری ارتباط کاربر، با دنیای مجازی می شود. فرقی نمی کند در فلان شبکه اجتماعی باشد، یا کل اینترنت را در بر بگیرد. مهمان است که این هویت مجازی، می تواند شالوده یک تعامل اینترنتی بعضاً ده ها ساله را شکل دهد و در صورتی که با تفکر ناهنجار گونه شکل گرفته باشد، می تواند برای دیگر کاربران و حتی خود کاربر، مخرب باشد.

رشد فزاینده جرائم اینترنتی توسط کلاهبرداران و شکل گیری پروفایل های جعلی در شبکه های اجتماعی، یکی از نشانه های آشکار توسعه هویت های مجازی جعلی در دنیای امروز است که خطری برای آینده اینترنت محسوب می شود. جامعه اطلاعاتی (Information society) امروز روزگار ما، با هویت های مجازی ساخته شده است که بعضاً، رفتار تخریب کننده دارند.

هویت مجازی شما، می تواند در شکل گیری شخصیت و هویت واقعی شما در دنیای واقعی هم تأثیر بگذارد. شما برای یک عمر، نمی توانید دو هویت داشته باشید و قطعاً، یک هویت بر هویت دیگر، تأثیر گذار خواهد بود. فردی که در طول روز فرد فرهیخته ای هست، معمولاً به مدت زیادی نمی تواند رفتار ناهنجار از خود در سرزمین دیجیتال نشان دهد. مگر آن که با ناهنجاری های روانی و رفتاری و روحی، همراه باشد. معمولاً شخصیت واقعی، در شکل گیری هویت مجازی تأثیر گذار است و نقش عامل را ایفا می کند.

اما بارها مشاهده شده که افراد فرهیخته و موجه به قول عام در دنیای واقعی، هویت مجازی خود را به گونه ای ساخته و توسعه دادند که در نهایت، سر از زندان و جری ام سایبری در آورده است. در دنیا، مؤسسات زیادی و حتی کلینیک های مختلفی برای موضوع روان شناسی سایبر (Cyber Psychology) و آموزش و تربیت هویت مجازی کاربران، تأسیس و راه اندازی شده است تا میزان وحشی گری این هویت خطرناک، و بعضاً سرکش، کنترل شود.

در اینترنت، پلیسی وجود ندارد و شما می توانید هر حریمی را بر خلاف دنیای واقعی، به راحتی بشکنید و تخریب کنید بدونان که بعضاً شناسایی شوید. اما آن چه مهم هست این است که این هویت، می تواند در صورت عدم توجه و مدیریت بهینه، توسعه یافته و در شکل گیری شخصیت واقعی شما نیز مؤثر باشد. این تأثیر گزاری سبب می شود که هویت واقعی فرد نیز، تحت تأثیر هویت مجازی سرکش، طغیان گر شده و در اجتماع نیز، رفتارهای ناهنجار که شاید پیش تر از وی مشاهده نمی شد، انجام دهد.

باید به هویت مجازی خود در سرزمین دیجیتال بیش تر توجه کنیم. خیلی ها، در محیط هایی که کاربران زن حضور دارند، یک نوع رفتار دارند، در محیط های علمی و ادبی و عمومی، رفتار دیگری از خود در وب بروز می دهند. این که چرا کاربران مرد یا زن، در برخورد با کاربران زن یا مرد در محیط شبکه های اجتماعی، از ادبیات گفتاری و نوشتاری متفاوتی نسبت به محیط واقعی استفاده می کنند، یک موضوع روان شناختی می باشد.

اما کلیت می تواند این گونه تفسیر شود که روح غالب هویت مجازی سبب می شود تا شما خود را در یک هاله ای از اطمینان تصور کنید و هر آن چه را که در محیط واقعی به آن صراحت توان و امکان بروز ندارید، در محیط مجازی ابراز کنید. این خاصیت محیط های مجازی است که به هر حال، در شل گیری هویت مجازی کاربران تأثیر گذار است.

(خیلی ها، همواره در محیط اینترنت، پشت هویت مجازی خود پنهان می شوند)

عامل بنیادین در شکل گیری هویت های اجتماعی تعاملات انسانی است. در واقع فرد هنگامی که به تعامل با فرد دیگری می پردازد هویت خویشتن را به عنوان یک عضو جامعه پیدا می کند. هویت در بستر تعاملات اجتماعی تعریف می شود. ظهور فناوری های نوین ارتباطی دگرگونی بنیادینی را در معاملات و ارتباطات انسانی ایجاد کرده است. کاستلز معتقد است از آنجا که انتقال و جریان فرهنگ از طریق ارتباطات صورت می گیرد، حوزه فرهنگ که نظام هایی از عقاید و رفتارها را شامل می شود، با ظهور تکنولوژی جدید دستخوش دگرگونی های بنیادین می گردد. ورود فناوری های ارتباطی، دگرگونی بنیادینی را در ساختار مناسبات و ارتباطات انسانی ایجاد کرده است.

پی آمد این امر شکل گیری نوع جدید از تعاملات انسانی است که ضمن تمایز از الگوهای ارتباطی مرسوم در رسانه های ارتباط جمعی عملاً فرصت های نوینی را در جهت تجلی خود و هویت، به وجود آورده است. در همین ارتباط بل معتقد است جهان مجازی و امکان برقراری ارتباطات همزمان و بی شمار، منشاء ظهور فرهنگ های آنی و به دنبال آن ظهور هویت های خلق الساعه شده است که در دوره محدودی شکل می گیرد و با ظهور هویت های جدید به سرعت از بین می روند.

ویژگی های ارتباطات الکترونیکی حاکم بر فضای مجازی شرایطی متفاوت از روابط حقیقی و رو در رو را برای کاربران آن فراهم می کند. سرعت عمل، ناشناس ماندن و سیال بودن می تواند فضای یکسان و مشابهی را فارغ از الزامات ساختی (جنسیتی، طبقاتی، قومی، نژادی و مکانی) فراهم سازد که مستعد تجارب متفاوتی برای کاربران آن است. تعاملات آزمایشی، کنجکاوانه و یا با نیت افزایش ظرفیت شناختی، کاربران اینترنتی را با ذهنیت و گرایش جدیدی تجهیز می کند که می تواند رفتار و تعاملات آن ها در دنیای حقیقی را به چالش کشانده و تغییراتی را هر چند جزئی در میدان عمل اجتماعی آن ها فراهم سازد.

فضای مجازی این امکان را فراهم می کند تا افراد نیازها، خواسته ها و بازاندیشی در هویت خویش را به درجاتی به دنیای حقیقی خود تسری دهد و شرایط تازه ای را برای گفتگو، تفاهم و تعامل در دنیای مجازی و حقیقی فراهم می سازد، ذکایی نیز معتقد است ماهیت غیر رو در روی ارتباطات الکترونیکی اینترنتی می تواند انگیزهٔ بیشتری را برای کاربران آن در بازی با هویت، رفتارهای آزمایشی و ارائه تصویری غیر واقعی فراهم سازد که ریسک شرمندگی در آن کمتر است.

فناوری اطلاعات و ارتباطات در دنیای امروزی، نقش زیادی در شکل گیری اجتماعت و هویت های مجازی داشته است. مانوئل کاستلز، استاد ارتباطات، بسیاری از جنبش های اجتماعی که در یک دهه اخیر در دنیا راه افتاده است را مدیون هویت های مجازی خود ساخته می داند که برآیند آن سبب می شود تا جنبش های اجتماعی اینترنتی مانندان چه در تسخیر وال استریت نیویورک شاهد بودیم، شکل بگیرد. در موج دوم تافلر، یا دنیای پیش از فناوری اطلاعات، اوضاع این گونه نبود.

در جامعه ای که به ارتباطات مبتنی بر صنعت چاپ، تلویزیون و تلفن متکی است، شیوه تولید به گونه ای است که هویت ها را به صورت عاقل، سودمند و خود بسنده در می آورد. اما در جامعه اطلاعاتی، جامعه ای که ارتباطات الکترونیک سیطره دارد؛ ذهنیت ها و هویت های ناپایدار، چند لایه و پراکنده ظهور می کند. مارک پاستر در «عصر دوم رسانه ها» تاکید می کند در دوره جدید که اینترنت و ارتباطات الکترونیک در جامعه سیطره دارد، این داده ها و اطلاعات و یا به عبارت دقیق کلمه، این اجتماعات مجازی هستند که هویت افراد را می سازند وسایل نوین اطلاعاتی و ارتباطی در اثر تغییراتی که در برداشت های بشر امروزی به وجود می آورند، هویت ها را در وضعیت کاملاً تازه ای قرار می دهند که متفاوت و حتی مغایر با گذشته است.

هویت در اجتماعات مجازی جامعه اطلاعاتی در مسیر فراملیتی شدن حرکت می کند. در واقع ارتباطی که با اتکا به وسایل ارتباطی و اطلاعاتی جدید شکل می گیرد، چشم اندازی از فهم و درک جدیدی از ذهنیت را آشکار می سازد که در صورت بندی های گفتار و عملکرد که به لحاظ تاریخی محسوس اند، جان می گیرد. این ارتباطات راهگشای نگریستن به انسان به عنوان پدیده ای چند لایه، تغییرپذیر، منفعل و تکه تکه است. پدیده ای که شکل دادن خویش را به گونه ای طراحی می کند که با هرگونه تثبیت هویت می ستیزد.

جامعه اطلاعاتی مبین هویت بی ثبات، تغییرپذیر و منعطف انسان جدید است. در این جامعه بسا انسان هایی که با همسایه ها، هم محلی ها و همشهری ها و حتی هموطنان خود احساس قرابت نداشته ولی با فرد دیگری در اقصا نقاط جهان احساس هویتی یکسان داشته باشند. هویت ملی در جامعه اطلاعاتی به دلیل ظهور اجتماعات مجازی به شدت تهدید می شود، اجتماعات مجازی تهدیدی برای اجتماعات واقعی است.

در واقع در اجتماعات مجازی (Virtual Communities) معمولاً افراد حداقل دریک چیز اشتراک دارند و آن علایق و منافعی است که آن ها را دور هم جمع می کند. این منافع که همان دسترسی به اطلاعات است، هویت آن ها را می سازند. هویتی که مدام در حال تغییر و ناپایدار است. هویت افراد در اجتماعات مجازی «هویتی دیجیتال» است. دیگر سرزمین، زبان بومی و محلی، کشور، فرهنگ ملی و نژاد، هویت افراد را در اجتماعات مجازی تعیین نمی کنند، بلکه منافع مقطعی، محدود، و در حوزه موضوعات مختلف افراد را دور هم جمع می کند و هویت آن ها را می سازد.

فناوری های نوین این امکان را فراهم می کند تا افراد فضایی شخصی و خصوصی در فضای مجازی برای خود داشته باشند و بدین ترتیب خلوت جدیدی برای خود با بهره گیری از ابزارهای ارتباطی ایجاد کنند. در این فضا پیام هایی بدون آگاهی دیگران ردوبدل می شود و قرار ملاقات هایی تنظیم می شود و با بهره گیری از امکانات اینترنت مانند اینستاگرام، واتس آپ، فیس بوک و اتاق های گفت و گو شبکه گسترده ای از روابط میان افراد شکل می گیرد که غیر قابل کنترل و ناملموس است. این امر به تدریج موجبات از هم پاشیدگی شبکه های سنتی روابط مانند همسایگی را فراهم می کند و هویت هایی ماورای جهان واقعی و محیط عینی که افراد در آن زندگی می کنند، ایجاد می کند.

چند پیشنهاد

1- اگر هویت مجازی شما با هویت واقعی شما خی فاصله گرفته، سعی کنید به یک روانشناس در میان بگرید

2- این خاصیت شبکه های اجتماعی است که شما را با یک ناهنجاری آشنا و شخصیت واقعی و مجازی شما را بر مبنایان شکل می دهد.

3- همواره در فضای وب، همان رفتاری را از خود بروز دهید که دوست دارید همان رفتار را دیگران با شما بکنند.

4- هویت مجازی خود را همواره مدیریت و کنترل کنید و بعضاً، آسیب شناسی کنید.

5- همان نگاه انرژی مثبت محیط واقعی و تاثیرات "قانون جذب و مستند راز" و این مسائل را، در دنیای واقعی و در توسعه هویت مجازی خود نیز در نظر داشته باشید. فکر مثبت، همیشه و همه جا باید مثبت و سازنده باشد.